مجله خبری تشریفات

مسجد فهرج با 1400 سال عمر از اثر ها زمان تشریفات ترحیم مشهد ساسانیان و در روستایی به همین اسم در جنوب شرقی شهر یزد و در مسیر بافق جای‌دارد. این سازه در قسمت کهن روستا و در سمت جنوب شرقی فضای مربع صورت کوچکی که به “حسینیه” دارای اسم و رسم است، قرار گرفته میباشد.

تاریخچه مسجد فهرج
به لحاظ می‌رسد بنای مهم مسجد فهرج مانده از اثر ها زمان ساسانیان میباشد که در طول خلافت قدمت ،نصفه نخستین قرن هجری به مسجد تبدیل گردیده‌است و به روایتی از دیرین ترین مساجد جمهوری اسلامی ایران به‌حساب می‌آید. گفته میشود که ایجاد کرد مسجد جامع فهرج با دقت به مقصود مهم سپاه اعراب در فتح سریع سرزمینهای نو، تنهاً برای برگزاری نماز و ذکر نمادین حضور اسلام درین بخش ها بود.

ماجرا دیگری درباره پیشینه این مسجد تاریخی وجود داراست که با دقت به وجود بعضا از مختصات معماری ساسانی در مسجد جامع فهرج که در قرن ها اول اسلامی در کشور‌ایران متداول بود نمی تواند به تنهایی دلیلی برای تشکیل داد آن در قرن اولیه یا این که دوم هجری باشد.

البته وجود تزئینات و جزئیات اصیل معماری به ویژه مقایسه تطبیقی آن‌ها با بقیه مساجد اول درجهان اسلام این عقیده را بیشتر تقویت می نماید که مسجد جامع فهرج در قرن ۳ هجری قمری و به احتمال زیاد در نصفه دوم این قرن در فهرج ایجاد شده است.

آرامگاه در کشور ایران با منش غیرمذهبی یا این که یادمانی
مقابر غیر مذهبی در زمان فرصت ویران گشته یا این که تشریفات ترحیم مشهد با صدمات و تغییرات جزئی به به عبارتی صورت نخستین خویش باقیمانده و در مواقعی به عمد و یا این که به تصادف با تغییر تحول نام‌و‌نشان و اسم مالک آن در جرگه مقابر مذهبی در آمده و به حیات خود ادامه داده اند.

تشکیل داد آرامگاه مشهور ساخت آرم ای برای گرامی داشت متوفی میباشد و بیشتر در قرن معاصر و در ادامه تکان های مدرنیته در جمهوری اسلامی ایران صورت گرفت. درین نوع معماری، خواستار سیرتکامل ای معماری یادمانی فرمال و انتزاعی میباشد که خویش بر گرفته از معماری التقاطی کشور‌ایران و معماری امروزی با دخیل نمودن شخصیت متوفی میباشد.

آرامگاه های جمهوری اسلامی ایران در سده های میانی قرن ها میلادی در جمهوری اسلامی ایران نیز که دارنده خصوصیت زیارتی کمتری می‌باشند مانند آرامگاه های امیران به علل مختلفی مانند محافظت تن پاد شاه در جایگاهی امن، تداعی خاطره او، پرستش پاد شاه مرده و یا این که جاودانه ساختن درست شده اند. استدلال مهمی که در التفات سیاسی اجتماعی این بناهای آرامگاهی وجود داراست رابطه آن با مکانش میباشد.

به‌این آشنایی انگیزه که صاحب و مالک این مقابر منزلت معنوی خاصی فی مابین عموم نداشته میباشد کمتر کسی به زیارت وی می رفته میباشد . البته این آرامگاه ها نظر کالبد و تزئینات بسیار بی نیاز میباشند.

آرامگاه زیارتی یادمانی این سیرتکامل عمل کردی به منجر جواب دهی به نیازهای توریسم و زیارتی در پیاده سازی برخی آرامگاه ها شیوهی مطلوبی محسوب می‌شود که ولی با اعتنا به شخصیت شخص متوفی ، معیار تقدس، آوازه یا این که مداقه او ممکن میباشد جنبه زیارتی بر یادمانی حق تقدم داشته باشد و برعکس.

از آن گزاره آرامگاه عرفا و شعرا که در طول حیات خانقاه یا این که محل درس و گفت و گو وی بوده و بعد از وفات محل زیارت مشتاقان و مامن درویشان محسوب و می گردیده‌است.

با دقت به تحقیق های انجام یافته روی تشریفات ترحیم مشهد تغییرات مسجد جامع در زمان های گوناگون، می اقتدار روش توسعه سازه را به این شکل اعلام کرد:

۱. مسجد جامع اردستان درابتدا به طور شبستانی ردیف دار در یک طبقه و با پلانی نامنظم ساخته شد.

2- او‌لین توسعه و گسترش افقی و عمودی مسجد جامع اردستان با تشکیل داد گنبدخانه در جناح جنوبی صورت داده میباشد

3- بعد از آن با ایجاد کرد حیاط جنوبی، طول این نصیب از دیگر قسمتها رفیعتر شد همینطور در‌این مرحله با تشکیل داد بناهای همسایه گنبدخانه ، گشوده بسط پلان در جهت قبله انجام شده میباشد.

۴- آن‌گاه با تشکیل داد حیاط شمالی، این جناح نیز دارنده ارتقا طول شد ولیکن، پلان مسجد گسترشی سوا محدوده مسجد اول نداشت .

۵-در مرحله سپس، در جهت شرقی مسجد، پلان و طول هر دو پیشرفت یافتند.

۶-در واپسین مرحله توسعه، جناح غربی مسجد جامع‌ اردستان‌ در پلان، در به عبارتی محدوده مسجد سابق باقی ماند و با تشکیل داد تراس، صرفا ازلحاظ طول ارتقا یافت.

براساس حفاری های اعمال گرفته، دیرین ترین عنصر معماری در بقایای مسجد جامع اردستان ، نصیب هایی از دیوار خشتی میباشد که احتمالاً وابسته به بنایی از اواخر زمان ساسانی یا این که اوایل معماری اسلامی میباشد. تحقیق های انجام یافته روی فرایند تشکیل داد مسجد و گذر از نقشه آل بویه به نقشه زمان سلجوقی و بعداز آن ، نشانه از این دارااست که معماران سلجوقی خویش را مکلف به رعایت شرایطی نانوشته می دانسته اند.

به این شکل که در توسعه مسجد جامع اردستان از به عبارتی شالوده و محدوده جرزهای آل بویه به کار گیری کرده و با این شغل، از به هم ریختن نماهای داخلی خودداری کرده اند.

همینطور با اعتنا به پیگردیهای مرحوم شیرازی و کشفیات وی درباره سه حیاط شمالی، شرقی و غربی می قدرت سود گرفت؛ اگرچه این سه حیاط در یک مجال سازه نشده اند، هر سه مرتبط با عصر صفوی می باشند و ساختار اساسی بنای آن‌ها در بالا کوشکی بوده میباشد.

مسجد جامع کرمان که به مسجد مظفری یا این تشریفات ترحیم مشهد که مسجد جامع وسیع نیز آوازه دارااست، در شهر کنونی کرمان واقع گردیده و دارنده عمر بالایی میباشد. این مسجد جزء مفاخر فرهنگ وتمدن جمهوری اسلامی ایران به حساب آورده می شود.

ایجاد کرد این سازه در قرن هشتم در سال ۷۵۰ هجری قمری اجرا پذیرفته و منسوب به امیر مبارزالدین محمد مظفری میبدی از پادشاهان آل مظفر میباشد. طبق شواهد این مساجد تاریخی کشور‌ایران در صدر، فارغ شهر کرمان قرار داشته اما کم کم با پیشرفت شهر در محدوده داخلی آن واقع شد‌ه‌است.

مسجد جامع کرمان دارنده سه درب در ضلع های شمالی و شرقی و غربی میباشد.
ارتفاع صحن مسجد ۶۶ ٫ ۵ متر و پهنا آن ۴۹ متر و مساحت آن ۳۲۵۸۰۵ متر مربع میباشد.
مسجد جامع کرمان دارنده دو در ورودی میباشد.
پلان مسجد از نوع مساجد چهار ایوانی میباشد و حیاط های شمالی و جنوبی رفیعتر درست شده اند.
کاشی های به عمل رفته در تراس جنوبی کاشی های هفت رنگ میباشد و بدور تا بدور آن را کتیبه ای به خط کوفی بنایی در درون محوطه محراب مانند حیاط پوشانیده میباشد.
در بخش غربی مسجد جامع کرمان ایوانی قراردارد که بنای اساسی آن وابسته به عصر آل مظفر میباشد اما در عصر های آینده الحاقات تعمیراتی در مسجد انجام یافته میباشد.

مسجد جامع ساوه به طور کاملً از آجر و گل تشریفات ترحیم مشهد ساخته میباشد که در نوع خویش بی سابقه است.
این مسجد مشمول یک صحن و گنبدی در جنوب، دو تراس، یک مناره، یک‌سری شبستان، محراب هایی گوناگون و دیرین با خطوط کوفی و دو محراب از عصر صفویه با خط ثلث میباشد.
مسجد ساوه دارنده شبستان ها و دهلیزهای زیبای آجری میباشد که هر چشمه به پهنا ۵ ٫ ۳ و ارتفاع ۲۰ متر است و از اثر ها سـده ششـم و عصـر سـلجوقیان بـه شـمار می رود.
محراب آن دارنده کتیبه های متفاوت عمودی و افقی میباشد که سه جانب آن را فرا گرفته و روی آن سوره هایی از قرآن (سوره قدر، اخلاص، آدینه) به خط ثلث و کوفی گچبری گردیده‌است.
در ضلع غربی دربین شبستانهای این سازه، تراس باشکوه و رفیعی جای‌دارد و در هر جانب این حیاط، حجرهای با درگاه تنگ و کوتاه نمـودار میباشد.
گنبد مسجد جامع ساوه به قطر ۱۴ و طول ۱۷ متر می‌باشد که ساق یا این که گردنه گنبد ۴ متر طول داراست و تروتمیز به کاشی های معقر می باشد.مسجد جامع ساوه در عصر های متفاوت به وسیله هنرمندان اهل ایران تزئین و نوسازی گردیده، اثری از بنای نخستین مسجد در زمان کنونی باقی نمانده میباشد. مسجد ساوه که به طور کاملً از آجر و گل درست شده از صحن و گنبدی در جنوب، دو تراس، یک مناره، یکسری شبستان، محراب هـای متعـدد و کهن با خطـوط کوفی و دو محراب از زمان صفویه با خط ثلث در زمینی به حجم ۴۲۰۰ متر مربع درست شده میباشد. شبسـتان هـا و دهلیزهای زیبای آجـری آن از آثـار سـده ششـم و عصـر سلجوقیان به‌حساب می‌آید. صورت پلان مسجد غیر متقارن می‌باشد.
حیاط ورودی
سردر ورودی مسجد ساوه در چوبی و شیشه های رنگی اش میباشد که در قرن هفتم که‌این مسجد آنقدرها هم تاریخی نبـود، در ورودی و مجموعـه سـرد ، صحیح روبـه روی گنبدخانه قرار داشته و برای پا گذاشتن به صحن مسجد می بایست از یک طاق رفیع و ۲ منـاره در دو طرفش، می گذشتند. ۲ منـاره مسجد جـامع سـاوه، قـدیمی ترین جفت مناره در سردر مساجد خواهند بود.

در تراس شمالی، کتیبه ای از کاشی تشریفات ترحیم مشهد و خط نستعلیق که حاکی از اتمام سازه در سال ۱۲۳۰ هجری قمری وجود داراست.
ســر در فضای ورودی مسجد مکتب مروی حدود سی سال پیش فرو جاری شد و به مکان آن سقف مسطحی ســاخته شد‌ه‌است.
تراس جنوبی امروزه با در و پنجره های چوبی پوشــانده شــده و به مسجد خرد پر اسم و رسم اســت.
تزئینات حیاط های سازه در تاثیر بازسازی های مختلــف از دربین رفته و صرفا گوشــه ای از کاشیکاری محراب مانده میباشد.
به صورت کلی قســمتهای متعدد سازه در حین مجال گزینه تجدید بنا های مکرر واقع گردیده اند.
تزیینات مرمت گردیده مسجد این سازه از خشت میباشد.
نمای رو به صحن طاق های مسجد مکتب مروی در نصیب پشت و نیز تراس های اساسی و حیاط های حجره ها به طور کاملً کاشی کاری میباشد.
پوشش تراس های اساسی مقرنس گچی و تراس حجره ها کاربندی گچی میباشد.
سردر ورودی مسجد مکتب مروی نزدیک به ۳۰ سال پیش فرو سرازیر شد که ابعاد با پوشش مسطح مرمت شد.

مسجد مکتب مروی بلندمرتبه‌ترین، کهن‌ترین و اصیل‌ترین حوزه‌ علمیه‌ طهران میباشد.

این مسجد و مکتب، که فعلا اسم مکتب‌ علمیه‌ مروی را بر خویش داراست، در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۲ شمسی با شماره‌ ۴۱۲ در فهرست اثرها تاریخی کشور ایران به تصویب رسید و در فهرست اثر ها ملی نیز جای‌دارد.

در شیوه ایجاد کرد آن‌ها، معمولا در حیطه جابجایی مکعب اساس به قاعدة مدور سقف ، حجمی با قاعده هشت ضلعی پیدا میکنند. اصراری که معماران سابق در اثبات نگاه داشتن صورت مربع محور و دایره گنبد در بخش اعظمی از بناها داشته اند و تلاشهای فراوانی که در تبدیل این دو به یکدیگر جاری ساختن داده اند و اهمیتی که درین نصیب گنبدخانه ، حوزه‌ تبدیل مربع مبنا به دایره، حس می‌شود بعضی از پژوهشگران را بر آن داشته که برای این تبدیل اهمیتی نمادین قایل شوند.

اینان در ثابت حیث خویش متن ها دیرین را به کمک گرفته اند ؛ چرا‌که از برخی از این متن ها می اقتدار سود گرفت که دایره ، افضل انواع ، تمثیل آسمانها و افلای و همین طور کمال و بساطت و ازلیت و ابدیت آن‌ها و راز زیبایی بلندتر میباشد ؛ و مربع تشان زمین و دانا کون و خرابی راز موادتشکیل دهنده اربعه و تمثیل دنیای خاکی و چرک الود و از هیمن جا سر تبدیل مربع به دایره معنایی عمیق مییابد.

این تبدیل در حقیقیت راز دگرگونی و تبارک تلقی گشته میباشد ؛ عروجی از دنیای خاک به افلای و از ملک به ملکوت از آنچه فانی و بدون نور و تغییرپذیر میباشد به آنچه باقی و اثبات و بدور از تحول و پر‌نور و رخشنده میباشد.

فضای گشوده میانی سازه که راس مشخصی تشریفات ترحیم مشهد در سازه پدید می‌آورد و سبب تشكیل اجزای متعدد طرح می گردد . وسعت بی آلایش ای دارااست که از صورت قاعده پیروی می نماید؛ در قاعده نیز معمولا شكل مربع یا این که مستطیل دارااست. ولی در بعضا مثال ها کناره های پخ پیدا می نماید و در برخی دیگر، که اکثر زمان ها مثال های بسیار خرد اند یک هشت ضلعی بدون نقص میشود.

نقاط اصلی آن اوساط اضلاع و کناره ها می‌باشند و معمولا موادتشکیل دهنده اصلی طرح درین نقاط مکان میگیرند. در معماری سنتی اهل ایران ایوان ممکن میباشد به طور بی آلایش رها گردد یا این که از آبگینه آب یا این که از ادغام آبگینه آب و باغچه های مملو‌از گیاهان متعدد منتفع شود، ایوان ممكن میباشد بعد ها و گونه های گوناگون بیاید و کارکردهای متفاوت پیدا نماید. گاهی حتی یک سری تراس در یک سازه به چشم میخورد

در تاریخچه معماری سنتی کشور‌ایران کالبد بنا، از کنار هم نشستن چندین ریز دور و اطراف یا به تعبير ما « عنصر کالبدی » پدید می آید. رسیدگی درباره ی معماری سنتی جمهوری اسلامی ایران علامت می‌دهد این عنصرها به وضوح در طرح شخصیت و نام‌و‌نشان و مضمون‌ دارند. با یکدیگر تداخل نمیکنند، با هم اشتباه نمی شوند و هر کدام فضای خاصی را پدید می‌آورند که با دیگری گوناگون می نماید.

این عناصر در معماری سنتی ایرانی، با قدری اغماض، به کلمات در مشت شاعر ،با نغمه ها در ذهن موسیقی دان ،مشابهت دارا‌هستند. در واقع معمار با تألیف و مخلوط این عنصرهای بالنسبه معلوم و از پیش شناخته شده در یک گروه، كل فضای مورد نظر خود را طرح می کند. ناگفته پیداست که هر یکسری این موادتشکیل دهنده صورتی بالنسبه یکسان دارا هستند و هرچند برای ترکیبات کالبدی بنا قانون ها مشخصی می‌باشد البته کار معمار هیچ زمان به صورت یک کار قراردادی و تکراری در نیامده می باشد.
تاریخ معماری در جمهوری اسلامی ایران علامت میدهد که ممکن میباشد برخی از این موادسازنده کاربرد چندگانه بیابند و در بناهای گوناگون در ادغام های متفاوت ظواهر شوند. و بعضي اکثر زمان ها در یک نوع سازه به شغل آیند؛ البته به هر هم اکنون تعداد آن‌ها محصور میباشد و این پدید آوردن ادغام های متنوع از موادتشکیل دهنده محصور و اثبات خویش زیبایی و لطف دیگری به معماری سنتی کشور‌ایران بخشیده میباشد.

از نکات شایان توجه در ایجاد کرد تشریفات ترحیم مشهد منزل داروغه قربت دو منزل دیگر به‌این منزل دیرین میباشد که ظاهرا هر سه منزل دسته ای را تشکیل داده اند که به یکدیگر راه و روش داشته اند. برای ورود به منزل داروغه میتوان از ضلع جنوبی ساختمان وارد تیم شد ایوان مرکزی منزل داروغه که دربرگیرنده باغچه های خرد و یک آبگینه قشنگ در اواسط ان میباشد نماد از تبعیت معمار از اصول معماری اهل ایران دارااست.

متراژ ساختمان سازه حدود 1100 مترمربع میباشد و معماری آن به مدل سه طرفه دارای شهرت میباشد بدین معنی که در سه ضلع شمالی و جنوبی و شرقی تراس ساختمانی در دو طبقه پیاده سازی گردیده است که 2 ضلع پاد شاه نشین و نشیمن به واسطه ضلع غلام رو به یکدیگر متصل گردیده اند.

از سایر خصلت های معماری اهل ایران تفکیک قسمت های فصل زمستان نشین و فصل‌تابستان نشنین در منزل های اهل ایران میباشد. منزل داروغه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بسیار هنرمندانه به رعایت این اصل پرداخته میباشد به نحوی که در دو ضلع ایوان و در 2 ساختمان شمالی و جنوبی هم فصل‌تابستان نشین و هم فصل زمستان نشین پیاده سازی گردیده‌است.

آجرهای متعدد به فعالیت رفته در تشریفات ترحیم مشهد معماری خوارزمشاهیان و ایلخانی شبیه آجرهای سلجوقی می‌باشند با این تفاوت که آجرکاری های پرکار و طرح های متنوع فقط وابسته به معماری سلجوقی بودند. بعضا از رگ چینی های سلجوقی مانند رگ چین دو رج و گل انداز در زمانه خوارزمشاهی و ایلخانی مشاهده می گردند.

مثال رگ چین دو رج در مسجد جامع فرومد به چشم میخورد. در زمانه معماری خوارزمشاهیان در تاسی از سلجوقیان ، تزیینات آجری منقوش نو ای با به کار گیری تکه های لعایی در میان آن‌ها ساخت و ساز شدند. بر پایه ی تحلیل‌ها ، تقریبا در اواخر قرن هشتم هجری قمری آجرکاری در نما منسوخ و کاشی کاری در تزیین نمای ساختمان متداول گشت.

در اواخر عصر سلجوقی به کارگیری از آجرهای قالبی نقش دار دارای شهرت به «سفالینه های نقش دار» مرسوم شد و در روزگار آینده به صورتی دقیق با نقوش هندسی و یا این که گیاهی اکثر زمان ها در ادغام با کاشی ( با خشت لعاب دار ) رایج شد.

مثال های زیبایی از این‌شیوه در ابنیه ای از معماری خوارزمشاهیان مثلا مسجد مکتب ملک زوزن و مسجد جامع فرومد وجود دارا هستند که با معرق خشت و کاشی در کنار یکدیگر تزیینات بسیار زیبایی را به وجود آورده اند که به صورت انقطاع می اقتدار این سیرتکامل تزیینات

( ادغام خشت با کاشی ) وابسته به زمان ایلخانی را نقطه نقط ی اوج آن دانست.